حق آبه 106 مالک باغهای روستای تنسوان
حق آب، در قانون آب، به حقوق هر فرد برای استفاده از منابع قانون آب اطلاق می‌گردد. به‌طور کلی حق آب عبارتست از: سهم شروع و مقرر روستا، مزرعه، باغ، خانه از آب رود، چشمه، قنات، آب‌های زیرزمینی یا چاه در ساعات و به اندازه معلوم. حق آب به حق یک کاربر (مصرف‌کننده) در استفاده از یک منبع آب مثل یک رودخانه، جویبار، تالاب یا منبع آب زیرزمینی اشاره دارد. در مناطقی با آب فراوان و کاربران اندک، این قبیل نظام‌ها به‌طور عمومی پیچیده و پرتنش نیستند.
در مناطق دیگر به ویژه نواحی خشک جایی که آبیاری انجام می‌شود، این نظام‌ها اغلب از نظر قانونی و فیزیکی منشأ درگیری و نزاع هستند. در برخی نظام‌ها با آب سطحی و زیرزمینی به یک شکل برخورد می‌شود، درحالی که در نظام‌های دیگر اصول متفاوتی برای آب‌های سطحی و زیرزمینی به کار گرفته می‌شود.
انواع حق آب
درک «حق آب» در ابتدا مستلزم توجه به زمینه و منشأ «حق» مورد بحث یا ادعا شده می‌باشد. به‌طور سنتی (مرسوم) حق آب به بهره‌برداری و استفاده از آب به عنوان یک مؤلفهٔ حیاتی در تأمین نیازهای بنیادی انسان مثل آشامیدن و آبیاری اشاره دارد. همچنین حق آب می‌تواند شامل تصرف فیزیکی مسیرهای آبی به منظور حمل و نقل، تجارت و حتی اهداف (اماکن) تفریحی باشد. اصول و دکترین‌های قانونی که پایه‌های انواع مختلف حق آب را شکل می‌دهند در نظام‌های حقوقی محلی و ملی متفاوت بوده و آنها را نمی‌توان به سادگی جابجا کرد؛ بنابراین، تفاوت‌هایی که در میان کشورها و درون آنها بین بخش‌های مختلف یک کشور وجود دارد ناشی از مباحثات و نگاه‌های متنوع به حق بر آب است.
حق آب به عنوان یک مؤلفه
حق آب مبتنی بر مالکیت زمین
اغلب، حق آب مبتنی بر مالکیت زمین‌هایی است که آب در آن باقی می‌ماند یا جریان دارد. طبق کامن لا انگلیس، هرگونه حقی که نسبت به آب متحرک و سیار ادعا می‌شود باید مبتنی بر حق دائم و غیرمنقول بر زمینی باشد که در زیر آن قرار گرفته‌است. در جویبارها و رودخانه‌ها این حق با عنوان حق مجاورت (riparian right) شناخته می‌شود که توسط حقوق مالکیت حمایت می‌شوند.
اصول حقوقی که به مدت طولانی تحت عنوان اصول مجاورت شناخته شده‌است شامل حق برداشت آب—برای آشامیدن یا آبیاری—یا افزودن آب بیشتر به کانال—برای زهکشی یا پساب (پخش و انتشار) می‌باشد. طبق حقوق مجاورت، حق آب در معرض قضاوت برای «استفاده مناسب و منطقی» قرار می‌گیرد. نهاد مقننه اصل «استفاده مناسب و منطقی» را به شرح زیر تعریف کرده‌است: «آزمون واقعی این اصل عبارت از این است که آیا بهره‌برداری مزبور به ضرر سایر بهره‌برداران است یا نه».
حق آب مبتنی بر برداشت قبلی
در جایی که آب کمیاب تر است (مثل محدوده غربی ایالات متحده) تخصیص آب جاری بر مبنای تقدم انجام می‌شود. در دکترین تقدم دربرداشت، حق به کسی داده می‌شود که صرف نظر از مالکیت بر زمین مجاور آبراه (رودخانه)، آب را برای مصرف خود منحرف ساخته و اینکار را ادامه داده‌است، به شرطی که از آن برای مصارف سودمندانه‌ای استفاده نماید. در بین بهره‌برداران، اولویت اول با کسی است که اول از همه شروع کرده باشد. نظام مدرن حقوق تقدم با ۵ اصل مشخص می‌شود:
- حق انحصاری برای بهره‌بردار اولیه است و کلیه امتیازات بعدی مشروط بر حق‌های پیشین می‌باشد.
- همه امتیازات، مشروط به استفاده سودمند می‌باشند.
- آب می‌تواند در اراضی مجاور و غیرمجاور مورد استفاده قرار گیرد (یعنی آب می‌تواند در زمین مجاور به منبع آب یا در زمینی که از منبع دور است مورد استفاده قرار گیرد)
- انحراف آب مجاز است، صرف نظر از کوچک شدن رودخانه یا جویبار.
- این امتیاز ممکن است در صورت عدم استفاده لغو شود.
استفاده سودمند تحت عنوان استفاده کشاورزی، صنعتی یا شهری تعریف می‌شود. مصارف زیست‌محیطی مثل حفظ یک پیکره آبی و حیات وحشی که آن را مصرف می‌کند در ابتدا در برخی ایالت‌ها به عنوان مصارف سودمند لحاظ نمی‌شدند اما در بعضی مناطق این حقوق پذیرفته می‌شد. هر حق آب با یک میزان آورد سالانه و تاریخ بهره‌برداری شناخته می‌شود. وقتی یک حق آب فروخته می‌شود، تاریخ بهره‌برداری اولیه خود را حفظ می‌کند.
تخصیص آب جامعه‌محور
در بعضی کشورها حقوق متقدم آب می‌تواند مستقیماً به جوامع اعطا شود. در چنین مواردی، آب به منظور تأمین ظرفیت کافی برای رشد و توسعه آینده آن جامعه لحاظ می‌شود. مثلاً، در کالیفرنیا به جوامع ساکن در آبخیزها حق بالاتری نسبت به مصرف‌کنندگان متقدم داده می‌شود، صرفاً به این دلیل که آنها در جایی که آب از آنجا نشأت می‌گیرد واقع شده‌اند. نمونه دوم از حقوق آب مبتنی بر جامعه، حق آب در pueblo می‌باشد. بر اساس رأی کالیفرنیا، حق آب در pueblo برای یکایک جوامع پابلو که در مسیر جویبارها و رودخانه‌های جاری در شهر و بر روی سفره‌های آب زیرزمینی زیر شهر قرار گرفته‌اند، اعطا شده‌است.
ادعا و درخواست pueblo با نیازهای شهر گسترش می‌یابد و ممکن است برای تأمین نیازهای مناطقی که بعداً به شهر ضمیمه شده‌اند مورد استفاده قرار گیرد. با وجود اینکه کالیفرنیا حق آب pueblo را به رسمیت می‌شناسد، اما این حق بحث‌برانگیز است. بعضی از پژوهشگران و دادگاه‌های نوین ادعا می‌کنند که دکترین حق آب pueblo در قانون آب اسپانیا یا مکزیک فاقد ریشه و پایه تاریخی است
حق آب پاک
بسیاری از ملت‌ها، ایالات و شهرها به دلیل وابستگی به آب پاک، مقرراتی را به منظور حفاظت پیشگیرانه (انحصاری) از کیفیت و کمیت آب، تصویب کرده‌اند. این حق دولت برای تنظیم کیفیت آب مبنی بر حق حفاظت از کیفیت آب در مسیرهای حمل و نقلی است که متعلق به عموم هستند و همین‌طور مبنی بر حق وصول آب‌ها بدون کم و کاست است که مطابق با دکترین‌های مجاورت و تقدم مطابقت دارد.
حق دسترسی و تصرف فیزیکی آب
بند تجارت قانون اساسی ایالات متحده به کنگره، قدرت تنظیم و تصرف آب‌های قابل ناوبری (حمل و نقل) را می‌دهد؛ که این امر به یک خدمت ناوبری اشاره دارد. کنگره ایالات متحده این قدرت را به روش‌های مختلفی از جمله ساختن سدها، انحراف آب از یک جریان و بلوکه و محدود کردن استفاده از آب راه‌ها، اعمال کرده‌است. این خدمت یک قدرت فدرال است نه یک حق فردی.
حق اعتماد عمومی (Public Trust Rights) برای دسترسی و بازتولید در آب‌های قابل ناوبری وجود دارد. این حق غالباً بر مبنای حقوق محلی برای دارایی‌هایی که موضوع اعتماد عمومی هستند استفاده می‌شود. در ایالات متحده، هر ایالت اراضی مسیرهای حمل و نقلآبی را در اختیار دارد و می‌تواند آنرا در قالب نظام حقوقی عمومی برای دسترسی یا تفریح مورد استفاده قرار دهد. مجدداً باید تأکید کرد که این «حق آب» یک حق فردی نیست بلکه بیشتر یک حق عمومی و امتیاز خاص است که مبتنی بر حقوق محلی می‌تواند شامل محدودیت‌ها و قیودی برای استفاده باشد.
اصلاحیه پنجم و یازدهم قانون اساسی ایالات متحده، از طریق منع تصویب هرگونه قانون و مقرراتی که منجر به مالکیت خصوصی شود، قدرت دولت‌های ایالتی یا فدرال را برای استفاده‌های انحصاری از آب، محدود نموده‌است. قوانین و مقرراتی که یک مالک مجاورتی را از حق آب قانونی‌اش منع و محروم می‌کند، موجب مصادرهٔ غیرقانونی اموال خصوصی توسط دولت خواهد شد، و در این شرایط دولت باید به شکلی عادلانه این عمل را برای دارندهٔ حق جبران نماید.
