کتاب صوتی رایگان گرداب قسمت 01
هدایت داستان کوتاه گرداب را نخستین بار در 1311 ش در مجموعـۀ سه قطره خـون منـتشر ساخت. داستان گرداب از جمله داستان هایی است که هـدایت پس از بازگشت از پاریـس و به دنبـال انتشار داستان هایی که در آنجا نوشته و در 1309ش در مجموعۀ زنده به گور منتشر ساخته بود، در ایران نوشت. گرداب داستانی است که از نظر ساختاری کامل و بدون نقـص اسـت. ماجـرا از زمانـی آغـاز می شود که همایون ماه آفرید پس از به خاک سپاری دوست صمیمی اش بهرام میرزا ارژن پور، که به طرز فجیعی با شلیک گلوله به شقیقه خودکشی کرده، در روزی برفی، از پشت شیشه های مات از بخار، به چرخش دانه های برف، که بر شیروانی خانۀ همسایه می نشیند، خیره شده و به مرگ غم انگیز دوستش فکر می کند. خبر را پریروز تلفنی، در اداره به او داده اند و او به سرعت درشکه گرفته و به خانۀ بهرام میرزا رفته است. اینک، چهرۀ خون آلود و مغز پریشان بهرام میرزا را به خاطر می آورد و غمی سنگین، او را از درون می خورد و با خود زیر لب زمزمه می کند:
« آیا راست است؟… آیا ممکن است؟ آنقدر جوان، آنجا در شاه عبدالعظیم مابین هزاران مردۀ دیگر، میان خاک سرد نمناک خوابیده … کفن به تنش چسبیده! دیگر، نه اول بهار را می بیند و نه آخر پاییز را و نه روزهای خفۀ غمگین مانند امروز را… آیا روشنایی چشم او و آهنگ صدایش بکلی خاموش شد!… او که آنقدر خندان بود و حرف های با مزه می زد…».[1]
این پرسش های پی در پی او را به شدت آزار می دهد، پرسش هایی که پاسخی ندارند. پرسش ها از همسرش، بدری، نیز به پاسخ درستی نمی انجامد. پیوسته، به عکس بهرام میرزا نگاه می کند و افسوس می خورد و افکاری تیره و تار ذهنش را پریشان می سازد:
« او باید بمیرد و این سید[ه] خانم هف هفوی نود ساله باید زنده باشد، که امروز توی برف و سرما از پاچنار عصا زنان آمده بود، سراغ خانۀ بهرام را می گرفت تا برود از حلوای مرده بخورد. این مصلحت خداست، به نظر زنش طبیعی است و زن او، بدری، هم یک روز به شکل همین سید[ه] خانم در می آید. از حالا هم بدون بزک ریختش خیلی عوض شده، حالت چشم ها و صدایش تغییر کرده. صبح زود، که به اداره می رود، هنوز او خواب است. پای چشم هایش چین خورده و تازگی خودش را از دست داده. لابد، زنش هم همین احساس را نسبت به او می کند، که می داند؟ آیا خود او هم تغییری نکرده؟ آیا همان همایون مهربان فرمانبردار و خوشگل سابق است؟ آیا زنش را فریب نداده؟…».[2]
همایون و بهرام از آن دوست های به اصطلاح جان در یک قالب بوده اند. دوستی ای که از دوران دبستان آغاز شده است:
« در این مدت هژده سال، به اندازه ای روح و فکر آنها به هم نزدیک شده بود که نه تنها افکار و احساسات خیلی محرمانۀ خودشان را به یکدیگر می گفتند بلکه خیلی از افکار نهانی یکدیگر را نگفته درک می کردند».[3]
و در این میان چیزی که برای همایون و همسرش، بدری، شگفت آور است، پنهان کردن اندیشۀ خودکشی از سوی بهرام و انگیزۀ آن بوده است. زیرا بهرام افکار و احساسات پنهان خود را نیز با همایون در میان می گذاشته است.
کتاب صوتی رایگان گرداب قسمت 01
همایون کارمند ادارۀ گمرک است و سه سال از زندگی کاری خود را در سمت مأمور در بندر گز گذرانده است و در این سه سال، همسر او، بدری و دخترش، هما، در تهران بوده اند و سرپرستی این خانوادۀ کوچک در تهران بر عهدۀ دوستش، بهرام، بوده است و به قول بدری، زنش: « نگذاشت آب تو دل اهل خانه تکان بخورد». شدت علاقۀ بهرام به هما به اندازه ای است که بدری در این باره به همایون می گوید:
«… بندرگز که بودی هما سرخک گرفت، ده شبانه روز این مرد پای بالین این بچه پرستاری می کرد. خدا بیامرزدش!». [4]
هر جمعه این خانوادۀ کوچک، در اتاق سردستی خود، می نشینند و بهرام نیز به آنان می پیوندد و با همایون تخته نرد بازی می کند و صدای خنده و شادی بلند می شود اما این جمعه مانند جمعه های پیشین نیست. روزی سرد و برفی است و خانواده کنار بخاری گرد آمده و غم و اندوه حکم فرماست. پریروز، چهارشنبه، خبر خودکشی بهرام میرزا را به همایون داده اند و او سراسیمه خود را به خانۀ آنها رسانده است. اینک، سرگشتگی و پریشانی در فضای خانه موج می زند و حتی، دختر کوچک خانواده، یعنی هما، نیز این دگرگونی ناگهانی را احساس کرده است. پرسش های زن و شوهر از یکدیگر بی جواب می ماند و در این هنگام است که در باز می شود و خدمتکار پاکتی لاک و مهر شده به دست همایون می دهد. همایون پاکت را می گشاید و نامه ای به خط بهرام در آن می یابد:
« الان که یک ساعت و نیم از نیمه شب گذشته، به تاریخ 13 مهر 1311 اینجانب، بهرام میرزای ارژن پور، از روی رضا و رغبت، همۀ دارایی خود را به هما خانم ماه آفرید بخشیدم.
بهرام ارژن پور». [5]
ظاهراً، خودکشی بهرام میرزا باید حداقل دو ماه پس از نگارش این وصیت نامه یعنی زمانی که هوا سرد شده و برف می بارد، رخ داده باشد زیرا در مهر ماه هوا آن قدر سرد نیست و علاوه بر آن برف نمی بارد!
وقتی همایون برای همسرش توضیح می دهد که بهرام همۀ دارایی خود را به هما بخشیده، بدری تنها می گوید: چه مرد نازنینی!. این شگفت زدگی همراه با ملاطفت، به تنفری که از لحظاتی پیش در وجود همایون جوانه زده، شدت بخشیده و او را نسبت به همسرش بدبین می سازد. شکی نیست که بهرام انگیزۀ خودکشی را از نزدیک ترین دوست خود پنهان ساخته است. همایون گمان می کند که فرسودگی ناشی از کار علت آن بوده و می گوید:
« … از سفر که برگشتم، حس کردم تغییر کرده. ولی چیزی به من نگفت، گمان کردم این گرفتگی او برای کارهای اداری است… چون کار اداره روح او را پژمرده می کرد، بارها به من گفته بود… اما او هیچ مطلبی را از من نمی پوشید».[6]
و بدری چنین اظهار می کند:
« شاید چیزی داشته که اگر به تو می گفت می ترسید غمگین بشوی، ملاحظه ات را کرده. آخر هرچه باشد تو زن و بچه داری، باید به فکر زندگی باشی، اما او…». [7]
بدری، شاید بدون اینکه مقصودی داشته باشد، تنها عقیدۀ خود را گفته اما همین موضوع همایون را نسبت به او بدبین می کند:
« سرش را با حالت پر معنی تکان داد، مثل اینکه خودکشی او اهمیتی نداشته. دوباره، خاموشی آنها را به فکر وادار کرد. ولی همایون حس کرد که حرف های زنش ساختگی و محض مصلحت روزگار است. همین زن، که هشت سال پیش او را می پرستید، که آن قدر افکار لطیف راجع به عشق داشت!، در این ساعت مانند اینکه پرده ای از جلو چشمش افتاد، این دلداری زنش در مقابل یادگارهای بهرام او را متنفر کرد. از زنش بیزار شد که حالا مادی، عقل رس، جا افتاده و به فکر مال و زندگی دنیا بود و نمی خواست غم و غصه به خودش راه بدهد. و دلیلی که می آورد این بود که بهرام زن و بچه نداشته! چه فکر پستی، چون او خودش را از این لذت عمومی محروم کرده مردنش افسوسی ندارد. آیا ارزش بچۀ او در دنیا بیش از رفیقش است؟ هرگز! آیا بهرام قابل افسوس نبود؟ آیا در دنیا کسی را مانند او پیدا خواهد کرد؟…».[8]
در حقیقت، بدبینی همایون نسبت به زنش از همین لحظه آغاز شده است. پس از دریافت نامۀ بهرام، لحظاتی به عکس او خیره می شود و بعد، نگاهی به چهرۀ دخترش هما می اندازد:
« … ناگهان چیزی به نظرش رسید که بی اختیار لرزید. مانند اینکه پردۀ دیگری از جلو چشمش افتاد: دخترش هما بدون کم و زیاد شبیه بهرام بود، نه به او رفته بود و نه به مادرش. چشم هیچ کدام از آنها زاغ نبود، دهن کوچک، چانۀ باریک، درست همۀ اسباب صورت او مانند بهرام بود. اکنون، همایون پی برد که چرا بهرام آنقدر هما را دوست داشت و حالا، هم بعداز مرگش، دارایی خود را به او بخشیده! آیا این بچه ای که آن قدر دوست داشت، نتیجۀ روابط محرمانۀ بهرام با زنش بود؟ آن هم رفیقی که با او جان در یک قالب بود و آن قدر به هم اطمینان داشتند؟ زنش سال ها با او راه داشته بی آنکه او بداند و در تمام این مدت، او را گول زده، مسخره کرده و حالا، هم این وصیت نامه، این دشنام پس از مرگ را برایش فرستاده، نه، او نمی توانست همۀ اینها را به خودش هموار بکند…». [9]
چنین اندیشۀ ویرانگری رفته رفته بحران روحی همایون را تشدید کرده و بنای پرخاشگری را گذاشته و همسرش را متهم به خیانت می کند و هما را دختر بهرام دانسته و وصیت نامه را مچاله کرده و در بخاری می اندازد:
« آره، دختر تو… دختر تو… بردار ببین. می خواهم بگویم که حالا چشمم باز شد، فهمیدم چرا بخشش کرده، پدر مهربانی بوده. اما تو به قولی خودت هشت سال است که… ».[10]
و در اینجا بدری اختیار از کف می دهد و یکی از رازهای خانوادگی را بر ملا می سازد:
« که توی خانۀ تو بودم، که همه جور ذلت کشیدم، که با فلاکت تو ساختم، که سه سال نبودی خانه ات را نگه داشتم، بعد هم خبرش را برایم آوردند که در بندرگز عاشق یک زنیکۀ شلختۀ روسی شده بودی. حالا، هم این مزد دستم است، نمی توانی بهانه ای بگیری، می گویی بچه ام شکل بهرام است. ولی من دیگر حاضر نیستم… دیگر یک دقیقه توی این خانه بند نمی شوم…». [11]
از این به بعد سیر حوادث تند می شود و همه چیز سرعت می گیرد و در چشم بر هم زدنی، حاصل یک زندگی در هم می پیچد. همایون احساس می کند که کابوسی هولناک زندگی اش را دربر گرفته:
«… همایون مات و منگ به سر جای خودش ایستاده بود. می ترسید که سرش را بلند کند، نمی خواست باور بکند که این پیش آمدها راست است. از خودش می پرسید: شاید دیوانه شده و یا خواب ترسناکی می بیند، ولی چیزی که آشکار بود از این به بعد این خانه و این زندگی برایش تحمل ناپذیر بود و دیگر نمی توانست دخترش هما را، که آنقدر دوست داشت، ببیند. نمی توانست او را ببوسد و نوازش بکند. یادگار گذشتۀ رفیقش چرکین شده بود. از همه بدتر زنش، هشت سال پنهانی با یگانه دوستش راه داشته و کانون خانوادگی او را آلوده کرده بود. همۀ اینها در خفای او. بدون اینکه بداند! همه بازیگرهای زبردستی بوده اند. تنها او گول خورده و به ریشش خندیده اند. از سرتاسر زندگی اش بیزار شد. از همه چیز و همه کس سرخورده بود. خودش را بی اندازه تنها و بیگانه حس کرد. راه دیگری نداشت مگر اینکه در یکی از شهرهای دور یا یکی از بندرهای جنوب به مأموریت برود و باقی زندگی اش را در آنجا به سر ببرد و یا اینکه خودش را سر به نیست بکند. برود جایی که هیچ کس را نبیند. صدای کسی را نشنود، در یک گودال بخوابد و دیگر بیدار نشود. چون برای نخستین بار حس کرد که میان او و همۀ کسانی که دور او بودند گرداب ترسناکی وجود داشته که تا کنون پی نبرده بود».[12]
از این پس، لحظه های پریشانی و سرگردانی همایون و پرسه زدن های بی هدف او در کوچه ها و خیابان ها آغاز می شود. همسرش به همراه دختر کوچکش خانه را ترک کرده اند. خانه سرد و خالی است و از پناه بردن به آن وحشت دارد. به یاد روزهایی می افتد که در محل کارش عمر را سپری می کرد اما یک امید او را سر پا نگه می داشت و آن هم بازگشت به خانه و دیدار دوبارۀ بدری و هما و بهرام بود ولی این امید هم به باد رفته بود:
«… ساعت های یکنواختی که در اتاق کوچک گمرک پشت میز نشسته بود و پیوسته همان کاغذ ها را سیاه می کرد به یاد آورد، گاهی همکارش ساعت را نگاه می کرد و خمیازه می کشید، دوباره قلم را بر می داشت و همان نمرات را روی ستون خودش می نوشت، مطابقه می کرد، جمع می زد، دفترها را زیر و رو می کرد. ولی آن وقت یک دلخوشی داشت، می دانست که هر چند چشمش، فکرش، جوانی اش و نیرویش خرده خرده به تحلیل می رود، اما شب که بهرام، دختر و زنش را با لبخند می بیند خستگی او را بیرون می آورد. ولی حالا از هر سۀ آنها بیزار شده بود. هر سۀ آنها بودند که او را به این روز انداخته بودند».[13]
حتی تصمیم به خودکشی هم می گیرد ولی منصرف می شود. تصویری که هدایت از فضای اطراف همایون می دهد در هماهنگی کامل با روحیۀ اوست:
«… در دالان پالتو و گالش خود را پوشید. چتر را هم برداشت و از در خانه بیرون رفت. کوچه خلوت بود. تکه های برف آهسته در هوا می چرخید. او بی درنگ راه افتاد، در صورتی که نمی دانست کجا می رود. همین قدر می خواست که از خانه اش، از این همه پیش آمدهای ترسناک بگریزد و دور بشود.
از خیابانی سر در آورد که سرد و سفید و غم انگیز بود. جای چرخ درشکه میان آن تشکیل شیارهای پست و بلند داده بود. او آهسته گام های بلند بر می داشت. اتومبیلی از پهلوی او گذشت و برف های آبدار و گل خیابان را به سر و روی او پاشید. ایستاد، لباسش را نگاه کرد که غرق گل شده بود و مثل این بود که او را تسلی داد. در بین راه، برخورد به یک پسر بچۀ کبریت فروش. او را صدا زد. یک کبریت خرید، ولی به صورت او که نگاه کرد دید چشم های زاغ، لب کوچک و موی بور داشت. یاد بهرام افتاد، تنش لرزید و راه خودش را در پیش گرفت. ناگهان جلوی شیشۀ دکانی ایستاد. جلو رفت. پیشانی اش را به شیشۀ سرد چسبانید، نزدیک بود کلاهش بیافتد. پشت شیشه اسباب بازی چیده بودند. آستینش را روی شیشه مالید تا بخار آب روی آن را پاک بکند ولی این کار بیهوده بود. یک عروسک بزرگ با صورت سرخ و چشم های آبی جلو او بود، لبخند می زد، مدتی مات به آن نگریست. یادش افتاد اگر این عروسک، مال هما بود چقدر او را خوشحال می کرد…». [14]
همایون از کوچه ها عبور می کند و تصاویری غم انگیز که اندوهش را دو چندان می کند، از برابر دیدگانش می گذرد: مرغ و خروس هایی که پاهایشان به هم بسته شده و از شدت سرما می لرزند، لکه های سرخ خون که بر روی برف ریخته و پسر بچۀ کچلی که جلوی هشتی خانه ای نشسته و بازوهایش از پیراهن پاره اش بیرون زده. شب دیروقت که به خانه باز می گردد، در خواب گزارش روزانه، هراس آور و معوج برابر دیدگانش می آید. هدایت حالات روحی همایون را به دنبال یک سوء ظن، دقیق و با جزئیات توصیف می کند.
زندگی همایون دو هفته در پریشانی و در به دری می گذرد. برای فرار از این وضع تصمیم به ترک تهران می گیرد. با تقاضای مأموریت او در گمرک کرمانشاه موافقت می کنند. با این حال، آن قدر نیازمند دیدار هماست که بعضی عصرها دزدکی تا نزدیکی مدرسۀ دخترش می رود و پشت دیوار پنهان می شود تا مشدی علی، خدمتکار خانۀ پدر زنش، که برای همراه بردن هما می آید، او را نبیند. بلیط برای کرمانشاه تهیه می کند و برای بستن چمدان هایش به خانه می رود تا صبح فردا حرکت کند:
« وارد خانه اش که شد، یکسر رفت به اتاق سر دستی خودش که میز تحریرش آنجا بود. اتاق شوریده ریخته و پاشیده، خاکستر سرد در پیش بخاری ریخته بود. پارچۀ بنفش خامه دوزی و پاکت بهرام را که وصیت نامچه در آن بود روی میز گذاشته بودند…». [15]
پاکت را بر می دارد و پاره می کند ولی از میان پاکت تکه کاغذی بیرون می افتد که روز دریافت متوجه آن نشده است. تکه پاره ها را کنار هم می چیند و پیامی از بهرام را می خواند که مانند پتکی بر سرش می کوبد:
« لابد این کاغذ بعد از مرگم به تو خواهد رسید. می دانم که از این تصمیم ناگهانی من تعجب خواهی کرد، چون هیچ کاری را بدون مشورت با تو نمی کردم، ولی برای اینکه سری در میان ما نباشد، اقرار می کنم که من، بدری، زنت را دوست داشتم. چهار سال بود که با خود می جنگیدم، آخرش غلبه کردم و دیوی که در من بیدار شده بود کشتم، برای اینکه به تو خیانت نکرده باشم. پیشکش ناقابلی به هما خانم می کنم که امیدوارم قبول شود!
قربان تو بهرام».[16]
این نامه سوء ظن او را، که طوفانی در زندگی اش به پا کرده، بی پایه و اساس جلوه می دهد. همایون گیج و منگ چند بار نامه را می خواند و بعد، برای آنکه دخترش را پیش از رفتن به کرمانشاه ببیند، عروسکی را که صورت سرخ و چشم های آبی دارد می خرد و به سوی خانۀ پدر زنش روانه می شود. اما فاجعه ای رخ داده است. مشدی علی خبر سینه پهلو کردن و مرگ هما را به همایون می دهد و او مانند دیوانه ها، بی آنکه وارد خانۀ پدر زنش شود و همسرش، بدری، را ببیند، بدون آنکه چمدان هایش را ببندد، روانه گاراژ می شود تا به طرف کرمانشاه حرکت کند.
داستان گرداب یک فاجعه است و از هم پاشیدن یک زندگی شیرین را در چشم بر هم زدنی نشان می دهد. همه چیز با سوء ظن همایون نسبت به همسر و صمیمی ترین دوستش آغاز می شود و زمانی این سوء ظن فرو می نشیند که دیگر همایون امیدی به ادامۀ زندگی گذشته ندارد، زیرا نه بهرام هست و نه هما و خود او هم این شهامت را در خود نمی بیند که به دیدار همسرش، بدری برود و از او پوزش بخواهد. با این حال داستان به شکلی طبیعی پیش می رود و هیچ چیز غیرعادی نمی توان در آن یافت. حتی عکس العمل همایون در آخرین لحظه و پس از دریافتن مرگ دخترش قابل درک است. خودکشی بهرام و سپس، سوء ظنی خانمان برانداز چنان او را گیج و منگ کرده که عکس العمل هایش به نظر غیرعادی و در عین حال قابل درک می آید.
پیش از آنکه به شرح روایتی دیگر از داستان گرداب، که در سال 1329ش و با عنوان شکنجه به چاپ رسیده است، پردازیم، لازم است تا اندکی از شین پرتو ، نویسندۀ داستان شکنجه سخن گوییم:
دکتر شین پرتو با نام اصلی علی شیراز پور پرتو در 2دی ماه 1286ش در بخش کنگاور شهرستان کرمانشاه به دنیا آمد. مادرش هنگام به دنیا آوردن وی به مرگی غم انگیز از دست رفت و این واقعه اندوهی ژرف در روح او بر جای گذارد که تأثیرش در شکل گرفتن روحیۀ هنری او در سال های بعد قابل درک است. پدر و پدربزرگ به تربیت او همت گماشتند و به ویژه، پدربزرگ تأثیری عمیق برشخصیت او به جای گذاشت و مرگ عارفانه و شگفت انگیزش هنگام عبادت بعدازظهر، شین پرتو را، که کودکی بیش نبود، سخت تکان داد و تأثیری رمزآلود بر او نهاد.
شین پرتو پس از گرفتن دیپلم دبیرستان، نخست به پاریس و از آنجا به مون پولیه[17] رفت. در آغاز در رشتۀ پزشکی به تحصیل پرداخت اما خیلی زود شیفتۀ ادبیات فرانسه شد و تحصیلات خود را در این رشته دنبال کرد. زندگی و تحصیل در فرانسه و آشنایی با مکتب های گوناگون، بینش ادبی و هنری او را شکل داد. شین پرتو پس از پایان تحصیل، به ایران بازگشت و در وزارت امور خارجه، استخدام شد. در 1309ش به انتشار مجله ای ادبی با نام آرمان دست زد که شماری از نویسندگان و شعرای کلاسیک ایران مانند عباس اقبال آشتیانی، بدیع الزمان فروزانفر و ملک الشعراء بهار و دیگران با آن همکاری می کردند. در همین سال هاست که صادق هدایت، بزرگ علوی، مسعود فرزاد و مجتبی مینوی در برابر استادان ادبیات کهن معروف به گروه سبعه، که تنی چند از آنان نیز با آرمان همکاری می کنند، موضع می گیرند و به نوگرایی در ادبیات ایران دست می زنند. شکل گیری این گروه چهار نفره بی شک آغازی است در پیدایش ادبیات نوین ایران. هدایت، علوی و شین پرتو، به دلیل کینۀ مشترکشان نسبت به یورش بیگانگان به ایران، در 1310ش مجموعه ای را با نام انیران منتشر می کنند که شامل سه داستان شب بد مستی از شین پرتو، دربارۀ حملۀ اسکندر مقدونی؛ دیو… دیو… از بزرگ علوی، دربارۀ یورش تازیان؛ و سایۀ مغول از صادق هدایت، دربارۀ یورش مغولان به ایران است. شین پرتو نخست به سمت سرکنسولی ایران در بغداد و سپس به مقام سفیر ایران در هندوستان برگزیده می شود. او در هند نیز فعالیت های فرهنگی خود را ادامه می دهد. اوپانیشادها با ترجمه و چاپی نوین به زبان فارسی، در دوران سفارت وی، منتشر می شود. در 1315ش، شین پرتو چند روزی به ایران می آید و با هدایت تماس می گیرد و از او دعوت می کند تا همراهش به هند رود. هدایت این دعوت را می پذیرد و نزدیک یک سال را در آپارتمان شین پرتو زندگی می کند. در همین سفر است که هدایت رمان بوف کور را، که پیش از این نوشته، به صورت پلی کپی در نسخه های معدود به چاپ می رساند و بر آنها جملۀ «غیر قابل انتشار در ایران» را می نویسد. دربارۀ این سفر به تفصیل سخن خواهیم گفت، به ویژه که عقاید شین پرتو دربارۀ هدایت و آثارش احتمالاً در این سفر شکل گرفته است.
دکـتر شیـن پرتـو
دکـتر شیـن پرتـو در شاخـه هـای گوناگون ادبیـات یعنی شعر، داستان کـوتاه، رمـان، تحـقیق ادبی و نیز تحـقیق فلسفـی آثاری بر جای گذاشتـه که گفت و گو دربارۀ همـۀ آنها از دایـرۀ موضوع مـورد بحـث ایـن مقالـه بیـرون است اما به اشاره می توان دربـارۀ برخـی از آنها سخـن گفت. در زمینـۀ شعـر، شیـن پرتـو پیرو شعـر آزاد است و به محـتوا توجـه دارد و دیـگر زیبایی های کلامـی را در خدمت محتوا به کار می گیرد. اندیشۀ شین پرتو در شعرها و داستان های کوتاهش، او را مدافع انسان ستمدیده نشان می دهد و حتی، فراتر از آن می رود و گاه به راه چاره نیز اشاره می کند. در مجموعۀ اشعار خوشۀ پروین شعرهای ستارۀ سرخ، هرگز اندیشۀ مردمی نمی میرد، آموزگار بدبخت، عنکبوت سودکش و باز روز دگر گذشت آشکارا از اندیشۀ رهایی کارگران و زحمتکشان سخن می گوید، بدون آنکه شعاری بدهد.
داستان های کوتاه شین پرتو نیز او را در ردیف نویسندگان برجستۀ نسل اول و از بنیان گذاران داستان های کوتاه نشان می دهد. تلاش شین پرتو در پردازش چهره های تاریخی و گوشه های پنهان تاریخ ایران پیش از یورش تازیان بسیار موفق و درخور ستایش است و از این دیدگاه می توان او را در ردیف نخستین نویسندگان داستان های تاریخی ایران به شمار آورد. در این میان، داستان های کوتاه واحدالیموت، فتنۀ تاراب، بهای عشق و خوشبختی بازیافته را می توان از نمونه های تابناک داستان های کوتاه ایرانی دانست. داستان کوتاه شب بدمستی از مجموعۀ انیران نیز از نمونه های موفق و از نخستین آثار او شمرده می شود. در میان آثار داستانی و مجموعۀ اشعار او می توان به پهلوان زند، در گرو پول، کو عشق من، ویدا، دختر دریا، غژمه، ژینوس، سمندر، کام شیر، هفت چهره، سایۀ شیطان، شقایق سوزان و بیگانه ای در بهشت اشاره کرد.
دکتر شین پرتو به زبان های فرانسه و انگلیسی تسلط کامل داشت و آثاری را مستقیماً به این زبان ها نوشت و منتشر کرد. برای مثال پروشیما[18] و زرتشت[19] را به انگلیسی و بودای زنده[20] را به زبان فرانسه نوشت. او در زمینۀ ادبیات کودکان نیز کتاب هایی به نگارش در آورد. شوربختانه شین پرتو بیش از یک سوم از زندگی پر بار خویش را تا زمان خاموشی در نابینایی به سر برد، با این حال نزدیک به ده اثر پژوهشی خود را در همین دوران نگاشت و به چاپ رساند که در این میان چهار اثر به زبان های فرانسه و انگلیسی است و میزان تسلط او را به هر دو زبان نشان می دهد. دکتر شین پرتو در آبان ماه 1376ش در سن نود سالگی زندگی را بدرود گفت.
در 1329ش، مجموعه ای از داستان های شین پرتو در دو بخش انتشار می یابد. در بخش دوم این مجموعه، داستانی با عنوان شکنجه خودنمایی می کند. این داستان توجه هر کسی را که با آثار هدایت آشنایی داشته باشد بر می انگیزد. نکتۀ بسیار جالب در مورد داستان شکنجه این است که شین پرتو دقیقاً روایتی دیگر از محتوای داستان گرداب را پس از گذشت هژده سال از چاپ داستان صادق هدایت آورده است. اینک به بررسی داستان شکنجه می پردازیم:
در این داستان، نیز با دو دوست با نام های همایون و بهرام رو به رو هستیم. همایون همسری به نام بدری و دختری هفت ساله به نام هما دارد. همایون و بهرام از خیلی پیش با یکدیگر دوست هستند. خانواده های هر دو در یک محله و در یک کوچه زندگی می کرده اند و پدرانشان نیز با یکدیگر دوست بوده اند. همایون کارمند گمرک است و مدتی را برای بازرسی دفاتر گمرکی در بندرگز در مأموریت به سر برده است. این ویژگی ها با ویژگی های داستان گرداب کاملاً همخوانی دارد. داستان شکنجه از جایی آغاز می شود که همایون و بهرام در یک روز تعطیل، پس از صرف ناهار، در خانۀ همایون به بازی تخته نرد نشسته اند. هما، دختر هفت سالۀ همایون، دور و بر بهرام می پلکد و بهرام موهای طلایی او را نوازش می کند. در حین بازی تخته نرد، همایون متوجه شباهت حیرت انگیز دخترش با بهرام می شود و افکارش به هم می ریزد و ناراحت و خشمگین مهره ها و بازی را به هم می ریزد و اظهار کسالت می کند. هر چه زنش، بدری، دلیل کسالت او را می پرسد، پاسخ درستی نمی دهد. ناگهان، دیوی در وجودش بیدار شده است، دیو سوء ظن، سوءظن به زنش، بدری و دوست قدیمی اش، بهرام. سوء ظن به اینکه هما دختر او نیست. تاریخ تولد هما را از زنش جویا می شود و به ایام بارداری او می اندیشد که مقارن با ایام مأموریت او در بندرگز بوده است. شب با ناراحتی به بستر می رود و کابوس او را رها نمی کند.
همایون یکی دو هفته را با چنین اندیشه های هولناکی سپری می کند ولی به روی خود نمی آورد و در هر حال با زنش، بدری، رفتاری سرد و مأیوس کننده دارد. در عین حال، در فکر انتقام است. انتقام از دوستش، بهرام و همسرش، بدری. یک روز عصر، به خانۀ بهرام می رود ولی بهرام خانه نیست و همسرش، زیور او را می پذیرد. زیور خود را آراسته و آمادۀ رفتن نزد بدری است زیرا شوهرش، بهرام، نیز به خانۀ بدری و همایون رفته است. همایون می خواهد خانۀ آنها را ترک کند اما زیور مانع می شود و آمادۀ پذیرایی کردن از او می شود تا خستگی همایون به در رود و با هم عازم شوند. همایون، که در فکر انتقام است، اندیشۀ در آغوش کشیدن زیور و کام گرفتن از او را در سر می پروراند، اما بر هوس خویش غلبه می کند و خانۀ بهرام و زیور را ترک می گوید. هنگام بازگشت به خانه، پیشخدمتشان، سکینه، خبر تصادف دخترش، هما، را با اتومبیل به او می دهد. همایون به سرعت خود را به بیمارستان می رساند. دخترش نیازمند خون است و او داوطلب می شود. از هر دو خون می گیرند تا گروه خونی را تعیین کنند. دکتر آذرپاد، رئیس بیمارستان، که از دوستان اوست، به او می گوید که گروه خونی او و دخترش با هم همخوانی ندارند و او نمی تواند به دخترش خون بدهد و بدین ترتیب، تلویحاً رابطۀ او را با دخترش به منزلۀ پدر مورد تردید قرار می دهد. سوء ظن و تردیدهای همایون دو چندان می شود و نفرت و کینه اش به همسر، دوست و حتی، دخترش فزونی می گیرد. این افکار او را شکنجه می دهد اما یک لحظه می اندیشد که نکند دکتر آذرپاد در آزمایش خون او و دخترش دچار خطایی شده، بنابراین وقتی دخترش، هما، بهبود می یابد به اتفاق به انستیتو پاستور می روند و خون خود را برای آزمایش می دهند. تا فردای آن روز، که نتیجۀ آزمایش حاضر شود، هزار فکر و خیال به سرش می ریزد. اما این بار در انستیتو پاستور به او می گویند که گروه خونی او A و گروه خونی دخترش O است و بین این دو گروه، پیوند و همبستگی وجود دارد و در بیمارستان آذرپاد، به دلیل شتاب در آزمایش، خطایی رخ داده است. و در این هنگام:
« همایون از خوشحالی در خود نمی گنجید، بار سنگینی از رویش برداشته شد. مثل این بود که از درون او، تودۀ چرکین و سیاه دودآلودی یک مرتبه بیرون رفت.
همایون با قدم های استوار و اطمینان بخشی از بنگاه پاستور بیرون رفت. مثل این بود که بعد از مدت ها فروغ زندگی را می شناسد. خورشید به چشمش زیبا و زنده می آمد. سبک شده بود و وجدانش مثل اینکه در گرمابۀ نوری شسته شده باشد، پاک و خرسند بود. چند قدم که زیر درخت های بلند و تنومند و با شکوه خیابان پاستور برداشت، به خویشتن گفت:
ـ چه احمقی بودم من که دیو شک را به دل راه دادم! اگر این حادثه برای دختر بیچاره ام هما اتفاق نمی افتاد، شاید من به این آسانی از خطر نمی جستم و راحت نمی شدم. قلبم این قدر سخت و سنگ شده بود که ناله های فرزندم در نتیجۀ درد، هیچ به من اثر نمی کرد. چقدر وحشتناک است که آدم نسبت به زن و بچه اش بد گمان شود.
و بعد افزود:
ـ آه ای بیچاره انسان خودخواه! » . [21]
در مورد این دو روایت نکاتی را می توان برشمرد و پرسش هایی را مطرح ساخت. نخستین نکته ای که در مورد این دو روایت می توان یادآوری کرد این است که شین پرتو در روایت خود نام قهرمانان را تغییر نداده است و پس از گذشت هژده سال، محتوای داستانی را که هدایت با عنوان گرداب نوشته و منتشر کرده است و براساس سوء ظنی بی مورد و خانمان برانداز بنیان یافته، بی کم و کاست اما به شیوۀ خود پیش می برد و داستان را چنان به پایان می رساند که زندگی خانوادگی همایون پایدار بماند. نه به زندگی بهرام خللی وارد می آید و نه به زندگی همایون. بلافاصله، این پرسش مطرح می شود که چرا شین پرتو پس از گذشت هژده سال داستان گرداب هدایت را بدین گونه روایت می کند. شکی نیست که وی در تغییر ندادن نام قهرمانان تعمد داشته است. نکتۀ دیگری که در مورد داستان گرداب هدایت و شکنجۀ شین پرتو به ذهن می رسد فرضیۀ وقوع حادثه ای در اطراف هدایت و شین پرتو است که هدایت بر اساس آن حادثه داستان خود را پرداخته است و تردیدی نیست که نام قهرمانان در داستان او نمی تواند نام هایی واقعی باشد. هدایت زیرک تر از آن بوده که داستانی واقع گرا را با نام هایی واقعی بیان کند. بخش دوم این فرضیه می تواند چنین باشد که سال ها بعد شین پرتو بر اساس همان حادثه داستان شکنجه را پرداخته است، البته با پایانی خوش بینانه. به دنبال این فرضیه پرسش دیگری مطرح می شود و آن هم این است که چرا نام ها را تغییر نداده است؟ پیش از این گفتیم که روایت شین پرتو با همان نام های قهرمانان هدایت در داستان گرداب به نظر عمدی می آید. انگار شین پرتو خواسته بگوید: «روایت هدایت را شنیدید، اکنون روایت مرا هم بشنوید!». چرا شین پرتو به چنین کاری دست زده است؟ روایت او را از داستان گرداب، با پایانی چنین متفاوت نمی توان با روایت های شاعران و نویسندگان کهن ایران در گذشته مقایسه کرد زیرا روایت های آنان عمدتاً در جزئیات با یکدیگر اختلاف دارند و پایان داستان، مثلاً در هفت پیکر حکیم نظامی گنجوی و هشت بهشت امیر خسرو دهلوی و هفت اختر عبدی بیک شیرازی، از سرانجام بهرام، که قهرمان اصلی اثر است، یکسان بوده و چیزی جز سوگ نامۀ مرگ شگفت انگیز و رمزآلود او نمی باشد. حال آنکه، داستان شکنجه تقریباً از نیمه به شکل دیگری پیش می رود و به نتیجه ای کاملاً متفاوت از داستان گرداب منتهی می شود. آیا در سال 1329ش، که داستان شکنجه منتشر می شود، هدایت موفق به خواندن آن شده است؟ می دانیم که سال 1329ش سالی بحرانی در زندگی هدایت بوده. در این سال، او در پی نامه نگاری هایی با دوستانش، به ویژه دکتر حسن شهید نورایی، در تدارک سفر به فرانسه است. فروختن وسایل و کتاب ها، دوندگی برای تهیه گواهی پزشکی، رنج فراوان در تدارک گذرنامه و ارز و حال روحی خراب که او را از دل و دماغ انداخته است. بنابراین، اگر هم پاسخ به این پرسش مثبت باشد، حال و حوصله ای برای گفت و گو و مباحثه با شین پرتو در او نبوده است. تقریباً، می توان گفت که در روایت هایی که از پاتق های هدایت و دوستانی که در حلقۀ او گرد می آمده اند، شده، از زمانی به بعد نامی از دکتر شین پرتو دیده نمی شود و این نشان می دهد که احتمالاً ارتباط میان آنان کم رنگ شده است. بنابراین، شاید بتوان داستان شکنجه را، که سال ها پس از چاپ گرداب منتشر شده است، نوعی پاسخ شین پرتو به دیدگاه هدایت در گرداب دانست که خواسته در آن تفاوت فاحش دیدگاه خود را با هدایت نشان دهد. پیش از آنکه به این نکته پردازیم و در جهت پاسخ گویی به پرسش های مطرح شده برآییم، بار دیگر این دو داستان را از لحاظ ساختاری بررسی کرده و مقایسه می کنیم:
داستان گرداب از لحظه ای آغاز می شود که بهرام خودکشی کرده و همایون به او و دلیل خودکشی اش می اندیشد اما پاسخی برای پرسش های درونی خود نمی یابد و سرگشته و پریشان، زنش، بدری، را خطاب قرار می دهد تا اینکه نامه ای از بهرام می رسد، که حدود دو ماه پیش از خودکشی اش نوشته و تمام دارایی خود را به هما بخشیده است. در این لحظه است که پرسش های همایون فزونی می گیرد و شباهت اتفاقی دخترش به بهرام نیز بر سوء ظن او می افزاید. هیچ چیز در این پرداخت ها از لحظۀ نخستین تا پرخاشگری های همایون و متهم کردن همسرش، بدری و با طعنه سخن گفتنش و حرف زدن از شباهت هما با بهرام غیر طبیعی نمی نماید. فاجعه ای آغاز شده اما پایانش را نمی دانیم. تردید و سوء ظن و اتهام چیزهایی نیستند که با داستان های هدایت آغاز شده باشد. اینها ویژگی های انسان اند و گرنه در دنیای حیوانات از سوء ظن و اتهام و انتقام اثری نیست. فراموش نکنیم که سوگ نامه های شکسپیر بر همین پایه ها استوارند. بنابراین، دیدگاه هدایت در پیش بردن داستان از همان آغاز طبیعی می نماید و جای هیچ ایرادی نیست. هدایت فاجعه ای را که همایون آغاز کنندۀ آن است و فروپاشی زندگی او را با استادی تمام، و طبیعی ترین شکل ممکن تصویر کرده است. همایون نمی تواند از بهرام انتقام بگیرد زیرا بهرام دیگر زنده نیست. همۀ شواهد حاکی از آن است که بهرام این بخشش را بی دلیل نکرده است. او خواسته، دختری را که به زعم همایون نتیجۀ عشقش به بدری، زن همایون، است پس از مرگ بی نصیب نگذارد، اما خودکشی او همچنان به صورت معما باقی می ماند و همایون تا پیش از یافتن یادداشت بهرام که ضمیمۀ وصیت نامۀ اوست، پاسخی برای این خودکشی نمی یابد. فضاهایی که هدایت در این داستان آفریده به شدت واقع گرایانه است و در تصویر خلجان های روحی مردی که سوءظن به جانش افتاده کاملاً موفق است و هیچ ضعف و خللی در آن دیده نمی شود. ممکن است برای خواننده این پرسش مطرح شود که آیا همایون نمی تواند به خانۀ پدر زنش مراجعه کند و پرخاشگری و سوء ظن و اتهام را از دل بدری به در آورد؟ به این پرسش نیز هدایت پاسخ گفته است. همایون تا زمانی که دچار سوء ظن است چنین قصدی ندارد اما به محض مشاهدۀ یادداشت بهرام و از میان رفتن سوء ظن و تردیدهایش رهسپار خانۀ پدر زنش می شود زیرا ماجرا کاملاً رنگ دیگری گرفته است. ولی نقطۀ گرهی داستان در مرگ هماست. اگر هما از بیماری سینه پهلو جان به در می برد، داستان گرداب قطعاً پایان دیگری داشت، اما مرگ هما همه چیز را در هم می ریزد. همایون، که گویی زندگی برایش پایان یافته، از راه آمده، باز می گردد و حتی، روی دیدن زنش را هم ندارد و بلافاصله، به طرف گاراژ اتومبیل به راه می افتد تا عازم کرمانشاه شود. در این داستان، تمام عناصر در سرجای خود واقع شده اند تا سوگ نامۀ زندگی همایون تکمیل شود. حتی سینه پهلو کردن هما و مرگش هم طبیعی است زیرا هما، که از پدر دور شده، سخت به دنبال اوست و در سرمای زمستان، در کوچه ها به دنبال پدر سرگردان می شود. داستان گرداب نه رسالۀ علمی است، که خواسته باشیم با چون و چرا کردن در زوایای پیچیدۀ آن به دنبال بدیل های دیگری بگردیم و نه دستورالعمل و راهنمایی اخلاقی، که در آن به نویسندگان پایانی خوش بینانه را بر مبنای راه حل های علمی توصیه کنیم. گرداب تنها یک داستان کوتاه است که می تواند براساس حادثه ای واقعی، که هدایت در جریان آن قرار گرفته، هنرمندانه پرداخت شده باشد. اینک به ساختار داستان شکنجه از شین پرتو بر می گردیم:
اینکه شین پرتو نام ها را در این داستان تغییر نداده و حتی، بهرام را مردی متأهل نشان می دهد،کاملاً عمدی است. او از همان آغاز داستان می خواهد به خواننده القاء کند که این همان داستان گرداب هدایت است که این بار بدون خودکشی بهرام آغاز شده است و بنابراین انتظار نداشته باشید که مانند گرداب هم پیش برود! شین پرتو در شکنجه می خواهد بگوید که داستان گرداب می توانست جور دیگری آغاز شود و اتفاقاً پایان خوبی هم داشته باشد، نه آن طور که هدایت داستان را پیش برده است. البته، سوء ظن همایون در مسیر داستان خودنمایی می کند و انگیزۀ پیش بردن داستان است، اما آن هم به کمک یک آزمایش علمی پایان می یابد!
تمام انگیزۀ شین پرتو در نوشتن شکنجه، که مقاله وار پیش می رود و قهرمان ها در آن به درستی پرداخت نشده اند، نمودن بدیلی در برابر گرداب هدایت است، اما این بدیل موفق نیست. نخست به این دلیل که قرار نیست راه حلی دیگر پیش پای قهرمانان یک تراژدی قرار داد، آن هم وقتی که همه چیز به طور طبیعی پیش رفته و سوء ظن نیز، که محور اصلی داستان است، به روالی طبیعی در آن رخ نموده است. دلیل دوم اینکه چرا باید همایون در نتیجۀ آزمایش، آن هم به وسیلۀ دکتر آذرپاد شک کند و پس از بهبود هما به انستیتو پاستور مراجعه و آزمایش خون را تکرار کند؟ آیا غیر از این است که شین پرتو می خواهد راه حل علمی خود را بر پایان داستان تحمیل کند و در نتیجه، سطح داستان را تا حد یک مقالۀ صفحۀ حوادث روزنامه پایین آورد، آن هم فقط به قصد مقابله با ساختار داستان گرداب و دیدگاه هدایت در این داستان؟ در حالیکه ساختار گرداب به گونه ای است که پایان فاجعه بار را بر نویسنده و خواننده، هر دو، تحمیل می کند، بی آنکه جایی برای اعتراض باقی گذارد، زیرا که در همۀ جوامع، نظیر این گونه حوادث می تواند پیش آید و این موضوع گویای این حقیقت است که بخش عمده ای از زندگی انسان بر محور تصادف می چرخد و اینکه بسیاری از فرآیندهای زندگی تصادفی است و الزاماً، خرد انسان در به وجود آوردن آنها نقشی ندارد.
با آنکه داستان گرداب هدایت، پایانی دردناک و داستان شکنجۀ شین پرتو پایانی خوش و شیرین دارد، اما به نظر می آید که گرداب از ژرفای بیشتری برخوردار است و پذیرش تراژدی مرگ بهرام و هما از یک سو و فرو پاشی پیوند زندگی همایون و بدری از سوی دیگر برای خواننده قابل قبول تر است تا چرخش ناگهانی همایون در اوج سوء ظن و شک کردن به نتیجۀ آزمایش دکتر آذرپاد در داستان شکنجه.
اینک باید به دنبال دلایلی باشیم که شین پرتو را برآن داشته تا بدیل داستان گرداب هدایت را به صورت شکنجه بنویسد.
